Το Αμπελόφυτο, αναφερόμενο επίσημα ως το Αμπελόφυτον και παλαιότερα ως η Αγορέλιτσα ή η Αγορέλιτζα, είναι οικισμός κοντά στην Χώρα και υπάγεται διοικητικά στον Δήμο Πύλου - Νέστορος, του Νομού Μεσσηνίας. Το χωριό βρίσκεται σε κοντινή απόσταση προς τα δυτικά του, από τον Πύργο Τριφυλίας και τους Γαργαλιάνους και επίσης προς τα ανατολικά του, από τη Χώρα, επί της Εθνικής Οδού, που συνδέει την Κυπαρισσία με την Πύλο. Όπως είναι προφανές, το χωριό πήρε το σύγχρονο όνομά του από τα πολλά αμπέλια, αν και σήμερα υπάρχει μεταστροφή στις καλλιέργειες και το κύριο εισόδημα πλέον προέρχεται από τις ελιές. Είναι ένα χωριό δυναμικό, που παλιότερα ήταν ένα από τα πιο παραγωγικά και πλούσια της ευρύτερης περιοχής και που για να καλλιεργηθούν οι εκτάσεις του συγκεντρώνονταν εργάτες ακόμη και πέρα από τον νομό Μεσσηνίας, κυρίως από τα ορεινά της Αρκαδίας.
Το Αμπελόφυτο βρίσκεται περίπου 3 χιλιόμετρα προς τα δυτικά της Χώρας. Έχει υψόμετρο 278 μέτρα και απέχει 14,5 περίπου χιλιόμετρα από τις ακτές του Ιονίου Πελάγους. Κοντά στο Αμπελόφυτο βρίσκονται, προς τα βόρειά του ο Πύργος Τριφυλίας σε απόσταση 3 περίπου χιλιομέτρων και προς τα βορειοδυτικά του οι Γαργαλιάνοι, σε απόσταση 8,5 περίπου χιλιομέτρων αντίστοιχα.
Το χωριό, έχει μακρόχρονη ιστορία που ακολουθεί την ιστορία της Μεσσηνίας και της ευρύτερης περιοχής τόσο της Πυλίας, όσο και της Τριφυλίας. Η περιοχή του οικισμού, κατά την αρχαιότητα, ήταν τμήμα του βασιλείου του Νέστορα, της αρχαίας Πύλου. Το χωριό υπάρχει, τουλάχιστον από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και η παλαιότερη ονομασία του ήταν Αγορέλιτσα. Λέγεται επίσης, σύμφωνα με μια εκδοχή της τοπικής παράδοσης, ότι η ονομασία αυτή είχε δοθεί από τον τότε πασά της περιοχής, όταν είχε πνιγεί μια κοπέλα που την έλεγαν Άγουρη στο κεφαλάρι του χωριού. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η ονομασία του χωριού πιθανώς να προέρχεται από τη σλαβική γλώσσα (Agorelitsa), στην οποία σημαίνει «τόπος ξεχερσωμένος με φωτιά». Η Agorelitsa αναφέρεται στις ετήσιες καταγραφές του Βενετού Προβλεπτή (Vailo) από τον 17ο αιώνα σαν μικρός οικισμός 5-10 σπιτιών. Η νεότερη ονομασία Αμπελόφυτον δόθηκε στο χωριό στις 17 Ιουλίου 1930. Ονομάστηκε έτσι, γιατί όλη η γύρω περιοχή ήταν τότε καλυμμένη από αμπέλια. Η αρχική θέση του χωριού δεν ήταν η σημερινή, αλλά ήταν λίγο πιο κάτω, κοντά στον ποταμό Σέλα που περνά από την περιοχή. Όμως λόγω της υγρασίας και των κουνουπιών σιγά – σιγά οι κάτοικοι άρχισαν να χτίζουν τα σπίτια τους προς την πλαγιά που είναι σήμερα το χωριό γιατί οι κλιματολογικές συνθήκες ήταν πιο ευνοϊκές.
Σε απόσταση περίπου 2 χιλιομέτρων δυτικά του χωριού, στην θέση Λιθαρόλακκα, ερευνήθηκε από τους αρχαιολόγους Jörk Rambach και Ευαγγελία Μαλαπάνη, το καλοκαίρι του 2005, μισο-κατεστραμμένος υπέργειος θολωτός μυκηναϊκός τάφος, διαμέτρου 4,85 μέτρων, που χρονολογείται από τη YE Ι-ΙΙ έως την ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο (1600 π.Χ. έως 1200 π.Χ.) και ο οποίος στη συνέχεια καταχώθηκε για την καλύτερη διατήρηση/προστασία του.
Την εποχή της Β΄ Ενετοκρατίας αναφερόταν ως Αγορέλιτσα (Agorelizza ή Aurelista). Ο οικισμός αναφέρεται επίσης σε διάφορες απογραφές των Βενετών Προνοητών της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, οι οποίες έγιναν στο χρονικό διάστημα της τριακονταετίας (1683/84-1715), κατά την οποία οι Βενετοί κατείχαν την Πελοπόννησο, μέσω της κτήσης τους (Stato da Mar), η οποία είναι γνωστή και ως Βασίλειο του Μορέως (1688-1715). Το χωριό Αγορέλιτσα (Agorelizza), ανήκε, το 1689, στην επαρχία του Ναβαρίνου (Territorio di Navarin ), η οποία ήταν μια από τις 4 επαρχίες, στις οποίες χωριζόταν τότε το διαμέρισμα της Μεθώνης (επαρχία Φαναριού, επαρχία Αρκαδιάς, επαρχία Ναβαρίνου και επαρχία Μεθώνης). Με βάση την ενετική απογραφή Corner του 1689, το χωριό Αγορέλιτσα είχε 61 κατοίκους.
Μετά το 1715, όταν οι Τούρκοι έδιωξαν τους Ενετούς από τον Μωριά και ξαναγύρισαν, μετονόμασαν τη Βαρωνία της Μεθώνης σε Βιλαέτι της Αρκαδιάς. Κατά την περίοδο που η ευρύτερη περιοχή της Πυλίας τελούσε υπό τη β’ οθωμανική κατοχή (1715-1821), το χωριό Αγορέλιτζα υπαγόταν στον Καζά Ναβαρίνου σύμφωνα και με την έκδοση της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα με τίτλο A Historical and Economic Geography of Ottoman Greece: The Southwestern Morea in the 18th Century, αφού μετά την ανακατάληψη των περιοχών του Μωριά από τους Τούρκους, η περιοχή του Ναβαρίνου, δηλαδή της Πυλίας, αποτέλεσε ένα ακόμα τμήμα της οθωμανικής (defter) κτηματογράφησης. Το χωριό αναφερόταν στα οθωμανικά τουρκικά ως Agurlice.
Αρχικά η οικονομία του χωριού βασίστηκε στην αμπελουργία, στις σταφίδες και το κρασί, και αυτές οι καλλιέργειες διατηρήθηκαν στο πέρασμα των χρόνων και του έδωσαν πολύ μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Τα κρασιά και ο μούστος του χωριού θεωρούνταν περιβόητα, ακόμα και εκτός Μεσσηνίας, ενώ οι σταφίδες (μαζί με όλης της Πελοποννήσου) συνεχώς εξάγονταν, κυρίως στην Αγγλία. Όμως από την δεκαετία του 1960 και κυρίως το 1970 ο πληθυσμός του χωριού μειώνεται σημαντικά και φεύγουν οι νεότεροι. Παράλληλα οι τιμές των προϊόντων που καλλιεργούν στο χωριό μειώνονται δραματικά και οι κάτοικοι πλέον στρέφονται στην καλλιέργεια της ελιάς. Τα αμπέλια κόβονται και στην θέση τους μπαίνουν ελιές, έτσι σήμερα το κύριο εισόδημα για τους περισσότερους κατοίκους προέρχεται από το λάδι, το οποίο είναι εξαιρετικής ποιότητας. Μόνο το 10% της οικονομίας πλέον στηρίζεται στην σταφίδα και στο κρασί, στα οποία όμως συνεχίζεται η πτωτική πορεία καθώς οι τιμές τους πέφτουν συνεχώς και η καλλιέργεια γίνεται ασύμφορη, αφού δεν υπάρχουν και τα ανάλογα εργατικά χέρια. Ο πληθυσμός του χωριού (μόνιμοι κάτοικοι και έκτακτοι εργάτες γης) είχε φτάσει κοντά τα χίλια άτομα την δεκαετία του 1950 και το δημοτικό σχολείο είχε 160 παιδιά, ενώ κατά τη διάρκεια των καλλιεργητικών περιόδων αυξανόταν ακόμη περισσότερο, αφού συγκεντρώνονταν πολλοί εργάτες που δούλευαν στα χωράφια της περιοχής. Από το 1960 και μετά όμως αρχίζει η φθίνουσα πορεία του χωριού. Οι νέοι κυρίως αρχίζουν να φεύγουν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα, αλλά και προς το εξωτερικό επιδιώκοντας ένα καλύτερο επαγγελματικό και οικονομικό μέλλον. Έτσι σήμερα το χωριό αριθμεί περίπου 300 κατοίκους (μόνιμους και μη), με ελάχιστες οικογένειες νέων ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και αλλοδαπών. Μάλιστα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, σταμάτησε να λειτουργεί και το δημοτικό σχολείο καθώς τα λιγοστά πια παιδιά πηγαίνουν στην Χώρα. Σαν αγροτικό χωριό είχε δημιουργήσει δυναμικό Οινοποιητικό Συνεταιρισμό, ο οποίος αργότερα μεγάλωσε ακόμη περισσότερο καθώς μπήκαν μέλη και από άλλες περιοχές και δημιουργήθηκε ο σημερινός Οινοποιητικός Συνεταιρισμός "Νέστωρ" με έδρα την Χώρα. Σήμερα έχει δημιουργηθεί Ελαιουργικός Συνεταιρισμός με 100 ενεργά μέλη, ο οποίος έχει δικό του σύγχρονο ελαιουργικό εργοστάσιο. Παλιότερα δε τις δεκαετίες του ’40 και ’50 το χωριό είχε και σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα, είχε δική του θεατρική ομάδα που έδινε παραστάσεις και έκανε περιοδείες στην ευρύτερη περιοχή.
Ανάμεσα στο Αμπελόφυτο (Αγορέλιτσα) και τη Χώρα, δίπλα στον ποταμό Σέλα, βρίσκεται το μνημείο προς τιμήν των αγωνιστών της Εθνική Αντίστασης, στο σημείο, όπου στις 19 Ιουλίου 1944, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Χώρας – Αγορελίτσας (γνωστής και ως Μάχης στου Μανούσου το γεφύρι), οι Έλληνες αντιστασιακοί του 1/9 Τάγματος του ΕΛΑΣ, το οποίο υπαγόταν στην ΠΕΕΑ έστησαν ενέδρα σε γερμανικό κομβόι (φάλαγγα) της 117ης μεραρχίας καταδρομών του Τρίτου Ράιχ και νίκησαν με περιορισμένες απώλειες. Συγκεκριμένα, μία μικρή ομάδα Ελλήνων, με αρχηγό τον Ηλία Σφακιανάκη ("Μπαρμπαλιά"), έστησε ενέδρα σε ναζιστικό κομβόι που κατευθυνόταν από την Πύλο προς την Κυπαρισσία. Στη φονική μάχη που ακολούθησε, οι απώλειες των Γερμανών ήταν βαρύτατες. Απεναντίας, ελάχιστοι 'Έλληνες σκοτώθηκαν, μεταξύ των οποίων και ο Σφακιανάκης.
Η Αγορέλιτσα ή Αγορέλιτζα προσαρτήθηκε, το 1835, αρχικά στον παλαιό Δήμο Κενηρίου, με έδρα τον οικισμό Λιγούδιστα (σήμερα η Χώρα). Η Αγορέλιτσα παρέμεινε οικισμός του Δήμου Κενηρίου μόλις για 5 χρόνια, ως το 1840, που ο δήμος αυτός καταργήθηκε και ο οικισμός της Αγορέλιτσας προσαρτήθηκε στον παλαιό Δήμο Φλεσιάδος ή Φλεσσιάδος. Ο Δήμος Φλεσιάδος από το 1835 ως το 1840 είχε ως έδρα τον οικισμό Παιδεμένον (σήμερα η Φλεσιάδα) και στη συνέχεια, από το 1840 ως το 1912 τον οικισμό Λιγούδιστα (Χώρα). Το χωριό, τουλάχιστον από το 1844 ως το 1879 αναφερόταν επίσημα ως η Αγορέλιτσα, ενώ από το 1879 ως το 1928 αναφερόταν ως η Αγορέλιτζα. Το χωριό αναφέρεται, το 1853, επίσης σαν Αγορέλιτσα στον β΄ τόμο των «Ελληνικών» του Ιάκωβου Ρίζου Ραγκαβή, ως χωριό του Δήμου Φλεσιάδος της Επαρχίας Τριφυλίας με πληθυσμό 156 κατοίκων, με βάση την απογραφή του 1851. Έδρα του Δήμου Φλεσιάδος τότε, βάση της ίδιας πηγής, ήταν η κωμόπολη Λυγούδιστα. Μετά από 2 χρόνια, το 1855, η Αγορέλιτσα αποσπάται από τον παλαιό Δήμο Φλεσσιάδος και προσαρτάται στον παλαιό Δήμο Πλαταμώδους, με έδρα τους Γαργαλιάνους. Η Αγορέλιτσα παρέμεινε οικισμός του δήμου Πλαταμώδους, ως το 1912, που ο δήμος αυτός καταργήθηκε. Το 1899 το χωριό, όπως και ο Δήμος Πλαταμώδους, μεταφέρεται από το Νομό Μεσσηνίας και υπάγεται στον Νομό Τριφυλίας, για μια περίπου δεκαετία, ως το 1909, που επανέρχεται ξανά στον Νομό Μεσσηνίας, ως οικισμός της Επαρχίας Τριφυλίας. Το 1912 η Αγορέλιτζα προσαρτάται ως έδρα στην Κοινότητα Αγορελίτζης. Από το 1928 και επίσημα από το 1930 η Κοινότητα Αγορελίτζης και η Αγορέλιτζα ή Αγορέλιτσα μετονομάζονται σε Κοινότητα Αμπελοφύτου και Αμπελόφυτον αντίστοιχα. Το χωριό παρέμεινε ως έδρα της Κοινότητας Αμπελοφύτου, με τις αλλαγές των ονομασιών κοινότητας και οικισμού, από το 1912 ως το 1997, όταν τότε, στα πλαίσια των αλλαγών που επήλθαν στη τοπική αυτοδιοίκηση, μέσω του σχεδίου «Καποδίστριας», το Αμπελόφυτον υπήχθη στον κατηργημένο Δήμο Νέστορος, ως το 2010. Από το 2011, μετά τις νέες αλλαγές του σχεδίου «Καλλικράτης» το Αμπελόφυτον ανήκει πλέον στον νέο Δήμο Πύλου - Νέστορος. Ο δήμος αυτός, συστάθηκε με το Πρόγραμμα Καλλικράτης με την συνένωση των προϋπαρχόντων δήμων Κορώνης, Μεθώνης, Παπαφλέσσα, Πύλου, Νέστορος και Χιλιοχωρίων. Το Αμπελόφυτον σήμερα είναι η έδρα και ο μοναδικός οικισμός της Τοπικής Κοινότητας του Αμπελοφύτου του Δήμου Πύλου-Νέστορος.
Ο οικισμός, με βάση την απογραφή του 2011, έχει 263 μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι απασχολούνται κυρίως σε διάφορες αγροτικές εργασίες, όπως την αμπελουργία και την καλλιέργεια της ελιάς.
Εκτός από τα παραδοσιακά σπίτια του χωριού, υπάρχει επίσης το παλαιό Δημοτικό Σχολείο. Το πρώτο σχολείο του χωριού ξεκίνησε να λειτουργεί περίπου το 1900. Η εκκλησία του χωριού είναι ο Ιερός Ναός της Αγίας Τριάδος, ο οποίος υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Τριφυλίας και Ολυμπίας. Σε τακτική βάση πραγματοποιούν διάφορα πολιτιστικά δρώμενα και εκδηλώσεις οι πολιτιστικοί σύλλογοι του χωριού, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Αμπελοφύτου και ο σχετικά νεοσύστατος Πολιτιστικός Σύλλογος Αμπελοφύτου «Η ΑΓΟΡΕΛΙΤΣΑ». Κοντά στο χωριό υπάρχει επίσης ελαιουργείο.
Χώρα Δήμος Πύλου - Νέστορος Διοικητική διαίρεση Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας Διοικητική διαίρεση νομού Μεσσηνίας πρώην Δήμος Νέστορος
Οι απογραφές των Προνοητών της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, Corner (1689), Grimani (1700) Angelo Emo (ίσως το 1708), η αχρονολόγητη απογραφή που αναφέρεται στο χειρόγραφο Querini-Stampalia (ίσως το 1711), είναι τέσσερις από τις διάφορες βενετσιάνικες απογραφές, οι οποίες επιχειρήθηκαν στο χρονικό διάστημα της τριακονταετίας (1683/84-1715), κατά την οποία οι Βενετοί κατείχαν την Πελοπόννησο. Μέχρι σήμερα πλήρως έχει δημοσιευθεί μόνο η απογραφή Grimani, από τον ιστορικό και ομότιμο διευθυντή ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) Βασίλη Παναγιωτόπουλο, στο έργο του "Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου. 13ος - 18ος αιώνας", (1985). Βασίλης Παναγιωτόπουλος, "Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου. 13ος - 18ος αιώνας", Σειρά: Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας, μετάφραση: Χριστίνα Αγριαντώνη, επιμέλεια: Αγγελική Κόκκου, έκδοση: Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος - Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1985, 2η έκδοση: 1987. Κωνσταντίνος Ντόκος, "BREVE DESCRITTONE DEL REGNO DI MOREA. Αφηγηματική ιστορική πηγή ή επίσημο βενετικό έγγραφο της Β' Βενετοκρατίας στην Πελοπόννησο;", "ΕΩΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ", Vol 1, DOI: http://dx.doi.org/10.12681/eoaesperia.24 Αθήνα 1993. Σπυρίδων Λάμπρος, «Απογραφή Νομού Μεθώνης επί Βενετών», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμος 2ος, Εκ του Τυπογραφείου Αδελφών Περρή, Εν Αθήναις 1883, σελ. 686-710. Από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Δήμος Πύλου - Νέστορος, από την ιστοσελίδα: www.pylos-nestor.gr του Δήμου Πύλου - Νέστορος. Αμπελόφυτο, η ιστοσελίδα: abelofyto.gr του Πολιτιστικού Συλλόγου Αμπελοφύτου. Αγορέλιτσα, η ιστοσελίδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Αμπελοφύτου «Η ΑΓΟΡΕΛΙΤΣΑ». "Ο Θολωτός τάφος στο Αμπελόφυτο Τριφυλίας", 07/04/2016, από την ιστοσελίδα του τοπικού ΜΜΕ "Αριστομένης ο Μεσσήνιος".
