Το Χαμέζι ή Χαμαίζι (επίσημο: Χαμέζιον) είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του δήμου Σητείας, της περιφερειακής ενότητας Λασιθίου, στην ανατολική Κρήτη. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 430 μέτρα, επί της οδού που ενώνει τη Σητεία με τον Άγιο Νικόλαο, 10 χιλιόμετρα πριν τη Σητεία.
Νότια του χωριού, στο λόφο Σουβλωτό Μουρί έχουν έρθει στο φως τα ερείπια μιας μινωικής οικίας η οποία ξεχωρίζει εξαιτίας του ελλειπτικού της σχήματος, ενδιάμεσο ενός κυκλικού και ορθογώνιου κτηρίου. Χρονολογείται από τη Μεσομινωική ΙΑ περίοδο (περ. 20ος αιώνας π.Χ.) και χτίστηκε στη θέση παλαιότερων οικημάτων που χρονολογούνται από την Πρωτομινωική περίοδο. Στη θέση Λινάρες, κοντά στην παραλία, έχει εντοπιστεί ορθογώνιος κτιστός μινωικός τάφος της πρωτομινωικής εποχής με δωμάτια και στη θέση Φατσή, κοντά τη Λιόπετρα, βόρεια του σημερινού οικισμού, πέντε τετράγωνοι, θολωτοί πρωτογεωμετρικοί τάφοι. Σύμφωνα με τον Paul Faure, στη θέση Λιόπετρο ή Λιόπετρα, όπου βρίσκονται ερείπια μεγάλου μεσαιωνικού κάστρου, βρισκόταν η αρχαία πόλη Πέτρα, της οποίας το όνομα αναφέρεται μόνο σε ένα νόμισμα. Ο περιηγητής Spratt αναφέρει ότι οι Ενετοί θεωρούσαν σε εκείνη την περιοχή βρισκόταν η αρχαία Άσσος. Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι ως Camesi και στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 είχε 371 κατοίκους. Ο Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα το 1630 το αναφέρει ως Glamesi και στην τουρκική απογραφή του 1671 ως Hamizi. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, το Kamesi είχε 20 χριστιανικές και 1 τουρκική οικογένεια. Στην απογραφή του 1881, ανήκε στο δήμο λιμένα Σητείας και αναφέρεται ως Χαμαίζι. Είχε 313 Χριστιανούς κατοίκους και 6 Τούρκους. Το 1925 έγινε έδρα ομώνυμης κοινότητας, μέχρι το 1997, όταν εντάχθηκε διοικητικά στον δήμο Σητείας. Το όνομά του διορθώθηκε από Χαμαίζι σε Χαμέζι το 1940. Η πορεία του πληθυσμού σύμφωνα με τις απογραφές:
Στον λόφο Σουβλωτό Μουρί, σε υψόμετρο περίπου 500, νότια από το Χαμέζι, ανασκάφηκε το 1903 από τον Στ. Ξανθουδίδη μινωική οικία της Μεσομινωικής ΙΑ περιόδου (περ. 20ος αιώνας π.Χ.). Η οικία χαρακτηρίζεται από το ελλειπτικό της σχήμα. Το κτίσμα είχε θεωρηθεί ότι ήταν ιερό κορυφής, καθώς σε αυτό ανακαλύφθηκαν ειδώλια, αλλά φαίνεται ότι προέρχονται από ιερό το οποίο είχε ενσωματωθεί στην οικία. Στη βορειοανατολική πλευρά της οικίας έχουν εντοπιστεί μινωικές αγροτικές οικίες όπου αποκαλύφθηκαν πολλά χάλκινα αντικείμενα. Η οικία διαθέτει δύο εισόδους, μία στη νοτιοανατολική γωνία, η οποία είναι πλακόστρωτη, και μία στα βορειοδυτικά. Στο κέντρο της οικίας θεωρείται ότι βρισκόταν εσωτερική αυλή, στο ανατολικά της οποίας υπάρχει πηγάδι. Στο δωμάτιο όπου οδηγούσε η ΒΔ είσοδος ήταν κλιμακοστάσιο το οποίο οδηγούσε στον επάνω όροφο.
Το κάστρο Λιόπετρο (από το Leon de Pietra), πάνω σε ύψωμα ύψους 430 μέτρων, με θέα στη θάλασσα, πιθανώς χτίστηκε στη θέση αρχαίας ακρόπολης βόρεια του χωριού. Το φρούριο έχει ερειπωθεί σήμερα σώζονται υπολείμματα του τείχους και των πύργων, θολωτών δεξαμενών και άλλων κτισμάτων. Την κατασκευή του φρουρίου είχε προτείνει το 1579 ο Τζακόμο Φοσκαρίνι, για την προστασία των κατοίκων της Σητείας από τις επιθέσεις των Τούρκων. Το ζήτημα έθεσε ξανά στη σύγκλητο το 1590 ο Πέτρος Ζανός και το 1595 ο Scotti. Η κατασκευή του τελικά εγκρίθηκε και άρχισε η κατασκευή ενός μεγάλου κάστρου το οποίο ήταν ικανό να φιλοξενήσει 6.000 κατοίκους. Παρόλα αυτά, δεν εξυπηρέτησε τον σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκε, καθώς οι κάτοικοι της Σητείας μετεγκαστάθηκαν στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο). Στην κορυφή του είναι κτισμένος ναός αφιερωμένος στον Προφήτη Ηλία.
Το μουσείο στεγάζεται σε ένα παραδοσιακό σπίτι του 19ου αιώνα. Δημιουργήθηκε το 1978 από τον μορφωτικό σύλλογο Χαμεζίου, με πρωτοβουλία της λαογράφου Ειρήνης Παπαδάκη- Κασιέρη, και επεκτάθηκε το 1993, με τη δημιουργία νέας πτέρυγας. Το σπίτι είναι ένα καμαρόσπιτο, με την καμάρα να χωρίζει τον χώρο στα τέσσερα, δίνοντας σε αυτούς τους χώρους λειτουργική αυτονομία. Ο χώρος αυτός επικοινωνεί με μία εσωτερική πόρτα με το χώρο όπου βρίσκεται ο αργαλειός και λειτουργούσε ως αποθηκευτικός χώρος. Στα εκθέματα που παρουσιάζονται σε αυτόν το χώρο είναι τα παραδοσιακά σκεύη και έπιπλα, καθώς και είδη λαϊκής τέχνης. Η νέα πτέρυγα του μουσείου περιλαμβάνει το εργαστήριο του σπιτιού, όπου βρισκόταν το ελαιουργείο, και η εσωτερική αυλή, όπου βρίσκεται πέτρινο πατητήρι, καζάνι και φούρνους.
Δείτε: Κοινότητα Χαμεζίου Το Χαμέζι αναφέρεται επίσημα, γραμμένο ως Χαμαίζι (δηλ. με ''αι''), το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να προσαρτάται στην τότε κοινότητα Σκοπής και στη συνέχεια με το ΦΕΚ 213Α - 17/08/1925 να ορίζεται έδρα της ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1940 το όνομα του οικισμού διορθώνεται σε Χαμέζιον. Σύμφωνα με το σχέδιο Καλλικράτης και την τροποποίηση του Κλεισθένης Ι, αποτελεί την κοινότητα Χαμεζίου που υπάγεται στη δημοτική ενότητα Σητείας του δήμου Σητείας ενώ σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 253 κατοίκους.
Ρίτα Σακελλαρίου (1934-1999), τραγουδίστρια
